Od marki polskiej do złotówki
Przed władzami odrodzonego państwa stanęło zadanie unifikacji systemów walutowych, które obowiązywały na ziemiach trzech zaborów. Jednym z kluczowych elementów tego procesu było uruchomienie produkcji własnych banknotów i dokumentów. Prywatne drukarnie nie były w stanie sprostać wysokim wymaganiom w kwestii zabezpieczenia banknotów, dlatego zadanie to zlecono Państwowym Zakładom Graficznym.
O ich powstaniu zadecydowała Rada Ministrów, pod przewodnictwem Ignacego Jana Paderewskiego, na posiedzeniu w styczniu 1919 r. Stosowny wniosek przedstawił minister skarbu Józef Englich. PZG mieściły się początkowo w Alejach Jerozolimskich 105, w zakupionej drukarni J. Hirszowicza. Papier ze znakiem wodnym wytwarzano w papierni więziennej przy Rakowieckiej 37. Pierwszym banknotem wydrukowanym przez PZG w 1920 r. (emisja z 1919 r.) było sto marek polskich z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki. W 1924 r. PZG rozpoczęły druk banknotu 100-złotowego wykorzystując zagraniczne matryce (część polskich banknotów drukowano początkowo we Francji i Anglii).
Oprócz banknotów PZG uruchomiły także produkcję znaczków pocztowych. Pierwsze z nich pochodziły z 1920 r. i przedstawiały orła na barokowej tarczy. Wykonano je metodą typografii. Siedem lat później, dla zwiększenia bezpieczeństwa, zastosowano metodę offsetową a następnie druk wklęsły. Pierwsze wykonane w ten sposób znaczki przedstawiały marszałka Józefa Piłsudskiego i prezydenta Ignacego Mościckiego.
Wobec coraz większych wymagań technologicznych i rozwoju przedsiębiorstwa podjęto decyzję o powołaniu spółki akcyjnej pod nazwą Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych. Nastąpiło to w roku 1925. Zadecydowano także o budowie nowego gmachu PWPW na skrzyżowaniu ulic Zakroczymskiej i Sanguszki. Projekt siedziby wyszedł spod ręki Antoniego Dygata (1886-1949), absolwenta paryskiej École nationale supérieure des beaux-arts (ojca pisarza Stanisława Dygata). Prace budowlane trwały od 1926 do 1929 r. PWPW funkcjonuje w tym samym miejscu do dziś.
Ślady po ostrzale
Oglądając wystawy plenerowe PWPW warto zwrócić uwagę na liczne ślady po kulach widoczne na parkanie. To pozostałość po Powstaniu Warszawskim ’44 r. i zaciętych walkach jakie toczyły się o gmach. W 1939 r. wytwórnię zajęli Niemcy, załoga pozostała jednak polska. W PWPW drukowano m.in. „młynarki”, oficjalne banknoty Generalnej Guberni. Równocześnie pracownicy zaangażowani w konspirację (oddział Armii Krajowej) kontynuowali produkcję banknotów i dokumentów.
Wytwórnia stała się miejscem ciężkich walk w czasie powstania ’44 roku. Przeszła do historii jako jedna z głównych redut powstańczych na Starówce. Walki o PWPW trwały dwadzieścia siedem dni, w tym czasie zginęło około stu powstańców. W 1945 r. zastanawiano się nad rozbiórką budynku ze względu na skalę jego zniszczenia. Ostatecznie podjęto decyzję o odbudowie wedle pierwotnych planów. Prace trwały przez pięć lat. W tym czasie produkcję banknotów przeniesiono do Łodzi.
Współczesna działalność PWPW
Obecnie PWPW, oprócz druku banknotów obiegowych, realizuje wiele zleceń zarówno na potrzeby rynku krajowego jak i dla zagranicy. Produkuje m.in. banknoty kolekcjonerskie, upamiętniające ważne wydarzenia i wybitne postaci polskiej historii.
Z usług PWPW korzystają banki centralne m.in. Dżibuti, Dominikany, Gruzji, Gwatemali, Peru, dla których drukowane są banknoty. Wykonywane są w technikach offsetu, sitodruku, wklęsłodruku i innych. Wytwórnia posiada także akredytację do produkcji banknotów euro.
W 1953 r. PWPW rozpoczęła produkcję dowodów osobistych. Początkowo miały formę papierową. W 2001 r. wprowadzono plastikowe karty. Nowością, która pojawiła się w 2021 r. była cecha biometryczna – odciski palców w warstwie elektronicznej. Dodatkowe produkty PWPW to m.in. paszporty i dokumenty podróży, wizy, banderole oraz dokumenty kartowe i rejestracyjne.
O historii Państwowych Zakładów Graficznych, a następnie Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych przypominają dwie serie oferowane przez Skarbnicę Narodową, poświęcone polskim banknotom i znaczkom.
