Reforma monetarna 1578–1580 i ośrodki mennicze
Ambicją Batorego było wzmocnienie kraju, którego pozycję osłabiły dwa bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta i ucieczce Henryka Walezego. Integralną część tego planu stanowiła reforma systemu monetarnego. W obiegu funkcjonowały monety ostatnich Jagiellonów i rozmaite obce numizmaty. Tę sytuację wykorzystywali spekulanci, a ich ofiarą padała najczęściej uboga ludność.
Pierwsze regulacje wprowadzała ordynacja mennicza z 1578 r., a jej dopełnieniem były postanowienia ordynacji z 1580 r. Dla całej unii polsko-litewskiej ustalono jednakową listę srebrnych monet. Były to talary, półtalary, szóstaki (6 groszy), trojaki (3 grosze), grosze, półgrosze, szelągi i denary. Ujednolicono wagę i stopę menniczą każdej monety. Unifikacja dotyczyła także wizerunków. Dotychczasową Pogoń litewską pod mitrą wielkoksiążęcą miały zastąpić dwa herby Polski i Litwy pod koroną królewską. Na szczycie monetarnej drabiny pozostawał złoty dukat i jego wielokrotności. Jednostką obrachunkową (bez odpowiednika w postaci monety) był złoty polski równy trzydziestu groszom. Osobami odpowiedzialnymi za wdrożenie postanowień reformy uczyniono dwóch podskarbich: koronnego i litewskiego.
Na potrzeby ujednoliconego systemu monetarnego pracowało osiem mennic. Cztery państwowe funkcjonowały w Olkuszu, Poznaniu, Malborku i Wilnie. W Gdańsku i Rydze działały mennice miejskie. W Królewcu i Mitawie znajdowały się mennice lenne. Na polski rynek monety wybijała także książęca mennica siedmiogrodzka Nagybanya, w której Batory bił swe monety jeszcze przed objęciem polskiego tronu.
Herby i znaki na numizmatach
Ordynacja mennicza precyzowała co powinno znajdować się na monecie. Przede wszystkim Orzeł Biały i litewska Pogoń, herb króla a dodatkowo herb podskarbiego. Nie wolno było bić monet z jednym herbem np. tylko z orłem. W początkowym okresie egzekwowanie tych postanowień nie wyglądało najlepiej i skutkowało konsekwencjami. Rafał Leszczyński, pierwszy zarządca mennicy olkuskiej, za nieprzestrzeganie powyższych rozporządzeń został pozbawiony swej funkcji.
Na numizmatach, oprócz herbów pojawiały się także rozmaite znaki mincerskie, które dziś ułatwiają identyfikację i pozwalają przypisać określoną monetę konkretnemu dzierżawcy lub mistrzowi mincerskiemu.
Herby i znaki na monetach można podzielić na kilka głównych kategorii. Były to herby państwowe, ziemskie i miejskie: Orzeł Biały, Pogoń, orzeł z mieczem (Prusy Królewskie), lew (Kurlandia), herby Gdańska (dwa krzyże pod koroną) i Rygi (dwa klucze z krzyżem lub brama z dwoma kluczami i krzyżem).
Herbom Korony i Litwy towarzyszył herb Batorych „Wilcze Kły” („Trzy Zęby” lub „Smocze Zęby”), który przedstawiał fragment żuchwy zwierzęcej z trzema zębami. Co ciekawe na monetach węgierskich oraz na nagrobku króla w katedrze wawelskiej kły zwrócone są w lewą stronę, zaś na monetach polskich w stronę prawą.
Kolejną grupę znaków stanowiły herby zarządców i podskarbich. Były to: Wieniawa – Rafała Leszczyńskiego (zarządca mennic), Jastrzębiec – Piotra Zborowskiego (zarządca mennicy olkuskiej), Przegonia – Jana Dulskiego (podskarbi wielki koronny), Glaubicz – Jana Rokossowskiego (podskarbi wielki koronny), Leliwa – Jana Hlebowicza (podskarbi wielki litewski) i Teodora Tyszkiewicza (podskarbi wielki litewski) oraz Lis – Lwa Sapiehy (kanclerz wielki litewski i podskarbi litewski).
Liczną grupę stanowiły znaki dzierżawców, zarządców i mincerzy. Dla przykładu skrzyżowane haki oznaczały Teodor Buscha (kierował mennicą poznańską). Bracia Jan i Kaspar Goeblowie z mennicy gdańskiej używali pierścienia. Herman Wufl, dzierżawca mennicy ryskiej miał za swój znak lilie. Trójkąt oznaczał Gracjana Gonzalo, mincerza z Malborka. Walter Tellemann, zarządca mennicy gdańskiej polecał wybijać kawkę. Lew i półlewek symbolizowały zakład w Olkuszu. W Wilnie dla oznaczenia mennicy używano liści.
Na monetach pojawiały się też monogramy podskarbich, zarządców, mincerzy i mennic. Przykładowo litery „GH” oznaczały mincerza olkuskiego Georga Hose. Podskarbiowie Jan Dulski oraz Jakub Rokossowski używali odpowiednio monogramów: „ID” oraz „IR”. Monety z mennicy w Nagybanya w Siedmiogrodzie miały wybite litery „NB”.
Z czasem, już za panowania Zygmunta III Wazy, dla oznaczenie mennic istniejących oraz nowopowstałych wprowadzono system literowy. I tak np. litera „B” oznaczała Bydgoszcz, „P” – Poznań, „I” – Olkusz (Ilcusia), „L” – Lublin, „K” – Kraków, „W/V” – Wilno zaś „F” – Wschowę (Fraustadt).
