Imponujący bilans panowania
Kazimierz objął rządy w 1333 r. w kraju słabym gospodarczo, pozbawionym silnej pozycji międzynarodowej. Prze blisko czterdzieści lat konsekwentnie zabiegał o wzmocnienie wewnętrznej organizacji państwa i jego znaczenia wśród sąsiadów. Lista królewskich osiągnięć jest długa i budzi prawdziwy szacunek.
Powierzchnia kraju została podwojona. Odzyskano Kujawy, ziemię dobrzyńską i przyłączono Ruś Halicką. Silną podstawą władzy królewskiej miała być rozwinięta gospodarka, a co za tym idzie zwiększone dochody. Za panowania Kazimierza dokonano kolonizacji rozległych nieużytków. Lokowano blisko sto nowych miast na prawie niemieckim, do których zaczęli ściągać rzemieślnicy i bankierzy z zachodu Europy. Na niespotykaną skalę rozwinęło się budownictwo obronne. Wzniesiono blisko pięćdziesiąt zamków i ufortyfikowano blisko trzydzieści miast.
Król zreformował sądownictwo. Zaczęły funkcjonować sądy grodzkie dla spraw karnych i sądy ziemskie dla spraw cywilnych. Z polecenia Kazimierza dokonano jednej z pierwszych kodyfikacji prawa w Polsce. Statuty wiślicko-piotrkowskie stanowiły ujednolicony system norm prawnych, który miał niwelować rozbieżności w tej kwestii pomiędzy dzielnicami kraju. Jednym z najdonioślejszych wydarzeń w dziedzinie oświaty było utworzenie w 1364 r. Akademii Krakowskiej, która miała kształcić prawników dla zasilenia administracji państwowej.
Reforma monetarna i grosz polski
Zmiany wprowadzone przez Kazimierza Wielkiego objęły także finanse państwa. W trakcie reformy monetarnej z lat 1365-1370, podjęto próbę ustanowienia polskiego grosza (tzw. grosza krakowskiego), który miał być konkurencją dla grosza praskiego – silnej i popularnej monety w Europie środkowej. Ponadto reforma wprowadzała pięciostopniowy system, którego celem była unifikacja środków płatniczych i zlikwidowanie śladów rozbicia dzielnicowego. W zamyśle królewskim na system pieniężny składał się 1 grosz krakowski = 2 kwartnikom = 4 ćwierćgroszom = 16 denarom = 32 obolom. Niestety reforma królewska nie przyniosła spodziewanych rezultatów a jego następcy zaniechali kontynuowania tego projektu.
Na awersie grosza krakowskiego widniały dwa koncentryczne otoki z napisami: KAZIMIRVS PRIMUS (Kazimierz I, w otoku wewnętrznym) DEI GRACIA REX POLONIE (z Bożej Łaski król Polski, w otoku zewnętrznym), pośrodku otwarta korona królewska. Na rewersie: napis w otoku GROSSI CRACOVIENSES (grosz krakowski) i orzeł w koronie.
Po śmierci Kazimierza Wielkiego nastąpił regres w działalności menniczej. Andegawenowie, dla których Polska stanowiła obszar raczej peryferyjny, ograniczyli się do bicia monety drobnej.
Tragiczne polowanie i koniec dynastii
Realizację ambitnych planów królewskich przerwała śmierć w 1370 r. W wrześniu monarcha udał się na łowy w okolice Przedborza. Tam doszło do nieszczęśliwego wypadku. Kazimierz spadł z konia i złamał lewą nogę. Pojawiły się komplikacje i wystąpiła gorączka. Zarządzono powrót do Krakowa. Jak się okazało była to ostatnia podróż królewska. Po kilku tygodniach orszak dotarł na Wawel, gdzie król skonał na początku listopada 1370 r.
Wraz ze śmiercią Kazimierza wygasła królewska gałąź Piastów, ale inne linie rodu władały w różnych księstwach jeszcze przez trzysta lat. Ostateczny kres dynastii nastąpił w 1675 r. kiedy zmarł nagle piętnastoletni Jerzy Wilhelm, syn księcia brzesko-legnickiego Chrystiana. Wraz z jego śmiercią pierwsza polska rodzina panująca przeszła do historii.
Pamięć o Kazimierzu Wielkim odżyła w 1867 r. Przeprowadzono wówczas renowację nagrobka króla w katedrze wawelskiej. Ku zaskoczeniu wszystkich okazało się, że nie jest to cenotaf (pusty grobowiec), który przywołuje pamięć o zmarłym, ale faktyczne miejsce pochówku. Wewnątrz znaleziono m.in. szczątki królewskie, fragmenty tkanin oraz regalia królewskie – koronę i berło. Jednym ze świadków odkrycia był Jan Matejko, który w ciągu kilku godzin wykonał dokumentację rysunkową wnętrza grobu jak i wydobytych przedmiotów. W przyszłości rysunki te posłużyły malarzowi do stworzenia portretu Kazimierza Wielkiego.
