Czym dokładnie jest stempel menniczy? W najbardziej powszechnym rozumieniu jest to przyrząd do bicia monet i medali, umieszczony pomiędzy obrabianym produktem a prasą lub innym źródłem nacisku. Pod wpływem ciśnienia wytłacza on na metalowym krążku pożądany wzór; zazwyczaj w tym samym czasie kolejny stempel odciska przeciwną stronę numizmatu.
Stempel jest zatem negatywem (odbiciem) powierzchni gotowego wyrobu. Elementy rysunku, które docelowo mają być wypukłe, na nim są wklęsłe – i vice versa. Tradycyjnym sposobem wykonania tego narzędzia jest sporządzenie odlewu na podstawie gipsowego modelu monety, który powstał w toku prac nad jej artystyczną koncepcją. Współcześnie czynności te coraz częściej przeprowadza się za pomocą skanera i oprogramowania do wirtualnego projektowania obiektów trójwymiarowych.
Matryca i patryca to nazwy kolejnych stadiów tworzenia stempla lub kopiowania go. Wspomniany negatywowy odlew służy jako forma do produkcji pozytywowego obrazu powierzchni numizmatu, tym razem utrwalonego w metalu. To właśnie patryca, określana też jako prototyp monety. Nią wytłacza się metalowe matryce, którymi następnie odciska się większą liczbę pozytywowych wizerunków, a z nich wreszcie mogą powstać finalne stemple. Ze względu na ryzyko odkształceń z każdego pozytywu wykonuje się tylko kilka negatywów, zatem przy wysokonakładowych emisjach konieczne jest wielokrotne powtórzenie tych etapów.
Każdym z gotowych stempli można natomiast wybić tysiące monet, które stawiają wszak mniejszy opór niż grube i ciężkie matryce. Na dodatek stemple wzmacnia się w tym celu przez hartowanie i chromowanie, jak również poddaje polerowaniu. Zabiegi te w zupełności wystarczają do emisji dobrej jakości pieniądza obiegowego; tak przeprowadzoną produkcję opisuje się jako zastosowanie stempla zwykłego. Nadaje on rysunkowi i tłu numizmatów matowe wykończenie, będące efektem gromadzących się z czasem drobnych niedoskonałości.
Stempel lustrzany (lustrzanka) nie odbiega od zwykłego pod względem technicznym – zupełnie inaczej wygląda natomiast proces bicia. Stempel polerowany jest ręcznie, przechodzi także specjalną obróbkę chemiczną, a po każdym użyciu jest czyszczony. Podobne przygotowanie otrzymują metalowe krążki, z których powstają monety. W rezultacie gładkie pole numizmatu zyskuje idealny połysk, podczas gdy reliefowi można celowo nadać kontrastujący matowy efekt (stosowane jest także odwrotne rozłożenie tych cech). Ze względu na większą czasochłonność oraz koszty produkuje się w ten sposób przede wszystkim monety kolekcjonerskie.
Słowo proof – angielskie określenie stempla lustrzanego – zdradza genezę tego rodzaju emisji. Oznacza ono bowiem również egzemplarz próbny lub modelowy. Początkowo dotyczyło monet bitych jako pierwsze nowymi, nieuszkodzonymi przez zużycie stemplami zwykłymi. Ponieważ ich wyjątkowa uroda przyciągała uwagę kolekcjonerów, mennice opracowały standard tłoczenia specjalnych numizmatów właśnie stemplem lustrzanym.
W katalogach wymieniany jest także stempel odwrócony, który nie ma jednak nic wspólnego z jakością wyrobu. Termin ten odnosi się do orientacji awersu i rewersu – stosuje się go, jeżeli punkt wskazujący górę rysunku po jednej stronie monety pokrywa się z dołem wzoru ukazanego na jej odwrocie. Taki układ jest typowy dla numizmatów pochodzących z USA.
Na koniec warto wspomnieć o głębokości stempla, od której zależy wyrazistość rysunku. Gdy żaden ze szczegółów wyobrażenia nie wystaje ponad poziom wyniesionego obrzeża monety, do czynienia mamy z reliefem niskim. Tymczasem relief wysoki charakteryzuje się większym zróżnicowaniem pionowym; do jego osiągnięcia niezbędne jest niekiedy kilkakrotne uderzenie numizmatu stemplem.
